کارگیری مەترسی (Risk management )

كارگیری( مەترسی)

Risk Management

 

 

 

 

پیناسەی مەترسی (خطر) :

 

زانایانی بواری ئیدارەی خەتەر رای جیاوازیان هەیە لەسەر دیاری کردنی پیناسەی مەترسی  بۆیە ئیمەش ناچینە تەفاسیلی ئەو جیاوازیانە بۆیە بەشیوەیەکی گشتی دابەشی دەکەین بۆ ٣ جۆر:

 

١-زیاتر جەخت لەسەر باری دەروونی دەکەنەوە بە پشتگوی خستنی بارە مادییەکە لە رووی مەترسییەوە

 

٢-پیناسەکانیان زیاتر جەخت لە باری مادی دەکاتەوە بە پشتگوی خستنی لایەنی دەروونی

 

٣-پیناسەکان جەخت لە هەردوو لایەنی دەروونی و مادی دەکەنەوە

 

وە ئیمەش دەتوانین بەم شیوەیە پیناسەی خەتەر بکەین :

 

خەتەر برییتیە لە ترس لە لادانی زیانی مادی لەو برەی کە خۆمان دامان ناوە لە میشکی خۆماندا ، واتا زەرەر کردن زیاد لەو برەی کە پیشبینیمان کردبوو ئەمەش بەهۆی رووداویکی لە ناکاوەوە.

 

بۆیە لەم پیناسەیەوە دەگەین بە چەند دەرەنجامیک:

 

• دۆخی دەروونی کەسیکمان پی نیشان دەدات لە حاڵەتی بڕیار داندا وە ئەمەش بریتیە لەو ترسەی کە بەسەر ئەو کەسەدا دیت .
• پیناسەکە دۆخی ترسەکەمان بۆ روون دەکاتەوە ،ئەویش برییتیە لە تیپەڕینی بری ئەو زیانەی لیمان کەوتوە بە شیوەیەک کە زیاترە لەو برەی کە پیشبینیمان کردبوو.
• لە پیناسەکەوە بۆمان روون دەبیتەوە کە مەترسی بریتی نیە لە ترس لە روودانی زیانەکە ،چوونکە هەندیک حاڵەتی خەتەر هەیە کە بە دلنیایەوە روو دەدات وەکوو (مردن )، بەڵکو پیناسەکە روونی دەکاتەوە کە مەترسی برییتیە لە تیپەڕبونی بری زیانەکە لەوەی کە خۆمان پیشبینیمان بۆ کردبوو. وە ئەمەش ئەوەمان بۆ روون دەکاتەوە کە مردن بریتی نیە لە مەترسی بەڵکوو ئەوەی کە دەبیتەهۆی  مردن  بەرواری مردنەکەیە، بۆ نمونە هەتاوەکو کەسەکە بەتەمەنیکی کەمترەوە بمریت ئەو تەمەنەی کە پیشبینیمان کردبوو ئەوە جۆری زیانەکە زیاتر دەکات
• بۆیە لە کۆتایدا پیناسەکە ئەوەمان بۆ روون دەکاتەوە کە توشی زیانیک بووین بە هۆی روداویکی لە ناکاوەوە  واتە کاتی رودانەکەی نادیارە  وەکەسی بریاردەر هیچ توانایەکی نیە بۆ ئەوەی ری لە رودانی خەتەرەکە بگریت .

 

 

تایبەتمەندییەکانی خەتەر :

 

ئەتوانین بەهۆی ئەو پیناسەیەی کە کردمان چەند تایبەتمەندیەکی خەتەر دەستنیشان بکەین :

 

*دلنیا نەبوون یان ئەگەری روودان

*بەهۆی رووداویکی لەناکاوەوە روو دەدات

*لە داهاتوودا روو دەدات

*لەگەڵ روودانیدا تووشی زیانی دارای دەبین.

 

• دڵنیانەبوون یان ئەگەری روودان:

لە گرنگترین تایبەتمەندییەکانی مەترسی ئەوەیە کە (گریمانییە ) وە هەروەکو دەزانین مەترسی دابەش دەکریت بۆ سی جۆر:

 

ا- ئەو رووداوانەی کە بە دلنیایەوە روو دەدەن :

 وە  ئەمەش ئەو رووداوانە دەگریتەوە کە بە دلنیایەوە روو دەدەن چ لە رووی شوین و چ لە رووی کات یاخود هەردوکیان پیکەوە ، وە لەو رووداوانەی کە بە دڵنیایەوە روو دەدەن وەکوو روودانی خۆر هەڵاتن لە خۆر هەڵاتەوە ، وە روودانی مردنی هەر مرۆڤیک کە ئەمەش شتیکی قەتعیە و بە دڵنیایەوە روو دەدات ، بۆیە پیویستە تیبینی ئەوە بکەین هەر روداویک بە دلنیاییەوە رویدا ئەوە بە مەترسی ناژمیردریت ، بۆ نمونە کەسیک لەسەر هیڵی شەمەندەفەری خیرا بوەستیت ئەوا هەموومان دەزانین ئەنجامەکەی چی دەبیت ! کە ئەمەش پیچەوانەی پیناسەکە دەر دەچیت ،وەیان کەسیک بیەویت تاقی کردنەوە بکات بەبی خۆ ئامادە کردنی پیشوەخت !

 

بۆیە بە نسبەت ئەو رووداوانەی کە ئەگەری روودانیان %١٠٠ ئەوا هیچ خەتەریک رووبەرووی مرۆڤ نابیتەوە،چونکە بە دڵنیایەوە ئەو کەسە بریار دەدات کەبەشیوەیەکی گشتی خۆی لی لابدات لەبەر ئەوەی ئەنجامەکەی زانراوە پیشتر.

 

ب- ئەو رووداوانەی کە هەرگیز روو نادەن ؛

بە پیچەوانەی ئەو رووداوانەی کەبەدلنیایەوە روودەدەن ، ئەمەشیان بەهەمان شیوە مرۆڤ دڵنیایە کە روو نادات . بۆ نمونە هەڵهاتنی رۆ ژ لە رۆژ ئاواوە ، یان چونە ناو هۆڵی تاقیکردنەوەوە بەبی سەعیکردن و بەهیوای ئەوەشبیت کە نمرەیەکی بەرز بینیت و دەریشچیت .یان کەسیک نەمریت هەتە دنیا دنیایە ، بۆیە لەهەموو بارەکاندا هیچ مەترسییەک نیە. لەبەر ئەوە کەسەکە پیشوەخت ئەنجامەکەی دەزانیت بۆیە ئەوەش ناتوانریت پیی بوتریت خەتەر.

 

ج- ئەو رووداوانەی کە دڵنییاین لە روودانی واتە(پشت بە ئەگەر دەبەستیت ):

 

ئەگەر بیت و خەتەریکیش هەبیت بیگومان دەبیت رووداوەکەی گریمانە بکریت کە روو دەدات یاخود روو نادات ،واتە ریژەی گریمانەکە دابەشدەبیت لە نیوان سفر و یەکدا ، واتا لە سفر زیاتر و لە یەک کەمتر .هەروەکو پیشتریش روونمان کردەوە بە نسبەت ئەو رووداوانەی کە بە دڵنیاییەوە روو دەدەن و یان ئەو رووداوانەی کە بە دڵنیایەوە روو نادەن ئەوا نرخی مەترسییەکە هیچ نیە واتە سفریش نیە ، وە کاتیک ریژەی گریمانەکە لە سفرەوە ببیت بە یەک ئەوا مرۆڤ دەکەویتە حالەتی قەلەقییەوە ئەمەش بەهۆی ئەوەی کە دڵنیا نیە لەوەی کە ئەو رووداوە روو دەدات یاخود نا (یان لە کاتیکی دیاریکراوا روودەدات ).

چونکە ئەو کەسە پیشتر چەند بەرچاو روونییەکی هەیە بۆ ئەگەری روودانی رووداوەکەو جەند گریمانەیەکی پیشوەختی داناوە، بەڵام دڵنیا نیە لەوەی کە کامیان دەبیتە ئەنجامی پیشبینیەکەی بۆ نمونە کەسیک سەیارەیەکی هەیە وە ئەم سەیارەیە ئەگەری روودانی رووداوی پیکدادانی لی دەکریت، بەڵام کەسەکە دڵنیا نیە کە رووداوەکە روو دەدات یاخود نا، وە ئەگەر رووی دا ئەوا ئیمە پیشوەخت ناتوانین پیشبینی ئەوە بکەین کە چەندیک زەرەری لی کەوتوە بۆ نمونە نازانین بری زەرەرەکە ١٠٠$ یان ١٠٠٠$ یان ١٠٠٠٠$ یان هەر ریژەو نرخیکی تر وە ئەمە ئەو حالەتەیە کە پیی دەوتریت نا دڵنیایی

 

٢- بەهۆی رووداویکی لە ناکاوەوە روو دەدات

 

رووداومان وا ناسی کە روودانیکە بە هۆی دیاردەیەکی سروشتی یان گشتی روو دەدات کە ئەمەش دەبیتە هۆی زیان کەوتن لە دەسکەوت یاخود سەروەت و سامان ، وە مەبەستمان لە رووداوی لەناکاو ئەوەیە کە نابیت رووداوەکە بە ئەنقەست بیت یاخود بە پلانیکی پیشوەخت روی دابیت ،چونکە ئەمە تایبەتمەندی گریمانەییەکەی نایەڵیت .وە لەم حالەتانەدا شەریکاتی تەئمین، تەئمینی ئەم جۆرە حاڵەتانە ناکات بۆ نمونە شەریکەی تەئمین ناچار نیە بە تەئمین کردنی کەسیک کە خۆی ئینتیحار بکات یاخود کەسیک بە شیوەیەکی راستەوخۆ یان نا راستەوخۆ ماڵەکەی خۆی بسوتینیت .

 

 

٣- لە داهاتودا روو دەدات:

 

هەروەکو لە پیشتر ئاماژەمان پیدا پیویستە جۆری خەتەرەکە گریمانەی بیت واتە نابیت لەو جۆرە بیت کە هەرگیز روو نادات وا ناشبیت لەو جۆرە بیت کە لە %١٠٠ روو دەدەن چونکە ئەگەر پیشتر زانیمان کە روودەدات یاخود نا ئەوا بەخەتەر دا نانریت بۆیە ئەبیت ئەو خەتەرە لە داهاتودا روو بدات .

 

٤- لەگەڵ روودانیدا تووشی زیانی دارایی دەبین:

 

ئەمەش بەهۆی ئەو رووداوەوە کە توشمان دەبیت بە شیوەیەکی لە ناکاو توشی زیانی دارایمان دەکات .

 

پاش ئەو روونکردنەوانەی کە یامان ئیستاش هەڵئەستین بە جیاکاری لە نیوان ٢ جۆر لەخەتەر ئەویش

 

ا-خەتەری مەوزوعی/Objective Risk

ب-خەتەری عشوائی /subjective Risk

 

سەرەتاش ئیمە باس لە خەتەری مەوزوعی دەکەین:

خەتەری مەوزوعی برییتیە لەو گۆڕانە ریژەییەی لە بری ئەو زیانەی کە خۆمان دامان ناوە وە ئەوەشی کە روو دەدات ،واتە بە پیچەوانەی ئەوەی کە ئیمە حسابمان بۆ کردبوو.

 

بۆ نموونە شەریکەیەکی تەئمینمان هەیە کە ١٠٠٠٠ خانوی تەئمین کردووە بۆ ماوەیەکی دریژ  وە ریژەی سوتانی ئەو خانوانە ساڵانە لە %١ ،واتە وا پیشبینی دەکریت کە ساڵی ١٠٠ خانوو دەسوتیت، وە بۆ ئەوەی ئەم ژمارەیە بەدەست بهینین هەموو ساڵیک ئەمەش شتیکی موستەحیلە ،چونکە لە هەندیک ساڵدا لەوانەیە ٩٠ خانوو بسوتیت وە لە سالەکانی تردا ١١٠ خانوو بسوتیت بۆیە ئەو ریژەیەی ئیمە دامان نابوو لەسەرەتادا لە ساڵیکەوە بۆ ساڵیکی تر دەگۆریت بۆیە دەبینین ریژەی ١٠ خانومان هەیە لە نیوان ئەو برە راستیەی کە خۆمان دامان نابوو لەگەڵ ئەو بڕەی کە لە دەرەوەی بیرکردنەوەی ئیمەدا روویدا .

 

١-خەتەری عیشوائی (یاخود شەخسی یان زاتی ):

واتە حالەتی نا دڵنیایی یاخود بروا پی نەبون بە ئەگەری روودانی شتیک کە نازانین روو دەدات یاخود نا ، واتە حالەتیکە لە بیرکردنەوەی خودی کەسەکە سەرچاوە دەگریت.

 

بۆ نمونە کەسیک ئیجازەی سەیارەی پییەو ماوەی ئیجازەکەشی بەسەرچووە وە ئەم کەسە سەیارە لیدەخوریت بەم ئیجازە بەسەرچووە بۆیە ئەگەری مەترسی ئەوەی لی دەکریت کە بکەویتە مەفرەزەی شورتەوە وە لە کاتی وەستاندنی بۆ پشکنینی سەیارەکەی لەوانەیە داوای ئیجازەی سەیارەکەی لیبکەن بەمەش کەسەکە توشی ئەم مەترسییە ئەبیت سەرەرای ئەوەی کە دەشیزانی لەوانەیە توشی حالەتیکی لەو جۆرە بیت ،بەڵام لەبەر ئەوەی کە یان دڵنیا نەبوە یاخود بروای وا نەبوە کە توشی حالەتی وا ببیت کە لە لایەن شورتەوە تەوقیف بکریت ،بۆیە بەم حالەتی بروا نەبوونە یاخوود نا دڵنیای پیی دەوتریت خطر عشوائی  وە هەمان حالەت لە کەسیکەوە بۆ کەسیکی تر دەگۆریت.

 

ئیستا ئەگەر بیت و جیاوازی بکەین لە نیوان (گریمانەی موضوعی و گریمانەی عیشوائی):

 

گریمانەی (موضوعی )

 

• ناپیوریت
• هەڵسەنگاندنییکی شەخسییە یاخود خودییە بۆ ئەگەری روودانی راستتیەک.
• وە هەڵسەنگاندنەکان لە یەکیکەوە بۆ یەکیکی تر دەگۆریت.

 

 

گریمانەی عشوائی :

 

• دەپیوریت
• ژمارەی ئەو جارانە دەزانیت کە رووداوەکی تیدا دوبارە دەبیتەوە
• لەگەڵ ئەوەشدا ریـژەی رووداوەکان سنووردار نیە .
• رووداوەکان بە شیوەیەکی سروشتی روودەدەن.

 

 

سیمینار :

 

ئامادە کردنی :

 

ئامادەکردنی کاروان محمود حمە علی

 

خویندکاری کۆلیژی کارگیری و ئابوری

 

بەشی کارگیری /قۆناغی سییەم